Đình Bằng Cục.

Đình tọa lạc trên một khuôn viên rộng đẹp thoáng đãng ở trung tâm làng Bằng Cục. Liền ngay sau đình là ngôi chùa làng tạo quần thể di tích theo lối “tiền thần hậu Phật”. Đình có chiều dài 20,4m, rộng 10,6m, gồm 3 gian, 2 chái. Bố cục mặt bằng đình được làm theo lối chữ nhất gồm 1 toà đại đình 3 gian 2 chái, 4 mái đao cong. 

Đình Bằng Cục không có hậu cung như các ngôi đình khác. Nơi thờ tự của đình được làm theo lối thượng cung, đặt tại gian giữa, vị trí trang trọng nhất trong đình. Trước thượng cung tạo ban thờ rộng 1m và thấp hơn thượng cung 35cm. 

Tại đây hội tụ những giá trị điêu khắc tinh tế nhất, độc đáo nhất của ngôi đình: Phía trước ban thờ là bức cửa võng chạm kín hình rồng, lân. Trung tâm bức cửa võng là đề tài lưỡng long chầu nhật. Hình ảnh mặt trời đã được cách điệu hoá thành mặt rồng đang nhìn chính diện. Hai bên cửa võng là hình ảnh rồng cưỡi lân ngộ nghĩnh. Hai đầu dư của ban thờ được chạm hình đầu rồng miệng ngậm ngọc. Trên hai đầu dư ban thờ là hình ảnh tiên nữ cưỡi rồng. Bao quanh phía trước thượng cung được chạm kín rồng ở nhiều tư thế khác nhau. Chính giữa là hình ảnh rồng chầu mặt trời. Trên hệ thống ván bưng hai hồi thượng cung được chạm kín hình ảnh tiên nữ cưỡi rồng, mỗi ván bưng là hai bức tranh tách biệt rõ ràng, được ngăn cách bằng một gờ chỉ nổi chạy ngang. 

Trung tâm của bức chạm là hình ảnh tiên nữ đang cưỡi trên mình con rồng lớn. Tiên nữ đầu đội vương miện diềm cánh sen, giữa là hình hoa thị gắn hạt ngọc minh châu, hai bên có hai dải dây tết tròn buông xuống bờ vai. Bao quanh hình ảnh tiên nữ cưỡi rồng có rất nhiều rồng lớn, nhỏ ở nhiều tư thế khác nhau ẩn hiện trong hệ thống đao mác hướng về. 

Ngoài những mảng trang trí, chạm khắc đẹp, tinh xảo thể hiện tài năng khéo léo của các nghệ nhân xưa, trong đình còn bảo lưu nhiều tài liệu hiện vật cổ như: 3 bát hương gốm Phù Lãng thế kỷ XIX, 1 đòn kiệu gỗ thời Nguyễn, 1 bài vị thờ gỗ thời Nguyễn. Trên bài vị có đề 6 chữ Hán “Cao Sơn - Quý Minh Đại vương”. Bên cạnh những giá trị lớn về mặt kiến trúc nghệ thuật, đình Bằng Cục còn là nơi diễn ra nhiều sự kiện lịch quan trọng trong quá trình đấu tranh giải phóng dân tộc. 

Đó là địa điểm liên lạc của Nghĩa quân Đề Thám trong thời kỳ chống Pháp; từ năm 1943-1944, đình là nơi liên lạc bí mật của tổ chức Việt Minh trong vùng; từ năm 1951-1952, Trung đoàn 36 (Trung đoàn Bắc Bắc) tập luyện tại đây nhằm tăng cường lực lượng cho chiến trường Điện Biên Phủ. Đình cũng là trụ sở làm việc của Ủy ban Hành chính Kháng chiến xã Quang Minh (tên của xã Ngọc Châu lúc đó) và trung tâm sinh hoạt văn hoá tín ngưỡng của nhân dân địa phương. Hằng năm, hội đình được tổ chức vào ngày 12 tháng Giêng với nhiều trò chơi dân gian độc đáo: Chọi gà, đấu vật, kéo co... thu hút đông đảo nhân dân địa phương và du khách về dự.

Đình Bằng Cục được trùng tu vào thời Nguyễn cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX. Trải qua thời gian, nhiều cấu kiện chịu lực và hệ thống tường bao, hệ mái... bị xuống cấp. Trong những năm 1990, 1994, 1996, nhân dân địa phương đã cùng đóng góp sức người, sức của trùng tu, tôn tạo tô điểm cho di tích thêm khang trang, tố hảo mà vẫn bảo tồn vẹn nguyên giá trị vốn có của ngôi đình cũ.

Với những giá trị về kiến trúc và lịch sử, đình Bằng Cục được công nhận là Di tích kiến trúc nghệ thuật - quốc gia.

Đại tá. PGS. TS. Nguyễn Văn Cần