Sức sống Then giữa miền Kinh Bắc

Thứ 3: 14:40 ngày 02/12/2025

BẮC NINH - Năm 2019, “Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam” được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây là niềm tự hào không chỉ của cộng đồng sở hữu di sản mà còn của cả dân tộc Việt Nam. Tại Bắc Ninh, thanh âm của đàn tính, tiếng xóc nhạc và những điệu Then vang ngân giữa các thôn xóm vùng cao, xuất hiện trong trường học, trên mạng xã hội và còn trở thành một trong những sản phẩm đặc sắc của các tour du lịch cộng đồng.

Cộng đồng - điểm tựa của di sản

Bắc Ninh - Kinh Bắc là vùng đất văn hiến, nơi cộng cư của nhiều thành phần dân tộc, trong đó có đông đảo cư dân Tày, Nùng. Từ lâu, di sản hát Then, đàn tính gắn bó mật thiết với đời sống văn hóa, tín ngưỡng của đồng bào, phản ánh thế giới tinh thần, niềm tin và khát vọng cộng đồng. Nhận rõ giá trị độc đáo ấy, những năm qua, tỉnh đã triển khai nhiều giải pháp bài bản, bền bỉ và đầy trách nhiệm nhằm gìn giữ, khơi dậy và lan tỏa nghệ thuật Then như một yếu tố quan trọng, góp phần làm giàu bản sắc văn hóa Kinh Bắc.

Học sinh thực hành gìn giữ di sản hát Then.

Xã Vân Sơn có 97% dân số là đồng bào dân tộc thiểu số, không gian văn hóa Then được cộng đồng quan tâm nuôi dưỡng bền bỉ. Ông Nguyễn Văn Hoàn, Phó Chủ tịch UBND xã cho biết: “Vân Sơn hiện có 8 câu lạc bộ văn nghệ truyền thống, trong đó 3 câu lạc bộ Then với hơn 30 thành viên thường xuyên sinh hoạt, luyện tập. Chính quyền địa phương luôn quan tâm, tạo điều kiện để các câu lạc bộ Then biểu diễn phục vụ nhiệm vụ chính trị và sự kiện văn hóa. Công tác tuyên truyền bảo tồn, gìn giữ di sản được triển khai thường xuyên thông qua hệ thống loa truyền thanh, trong các trường học, mở lớp truyền dạy tại cộng đồng và khuyến khích thanh, thiếu niên tham gia...”.

Không riêng Vân Sơn, phong trào gìn giữ di sản Then ngày càng lan rộng ở nhiều xã, phường vùng cao. Tại xã Biên Sơn, Câu lạc bộ Dân ca dân tộc Nùng với gần 90 thành viên tuổi từ 55 đến 75 vẫn say mê sinh hoạt đều đặn. Chị Chu Thị Chắm, Phó Chủ nhiệm Câu lạc bộ chia sẻ: “Vì tình yêu với Then nên mọi người tự nguyện tập hợp lại cùng nhau sinh hoạt. Là một giáo viên, tôi ý thức rõ văn hóa là gốc rễ, là cội nguồn của dân tộc. Tôi học hát Then từ Nghệ nhân Ưu tú Lục Văn Tích và Nghệ sĩ Nhân dân Triệu Thủy Tiên, rồi tôi truyền dạy lại cho học sinh. Ngoài ra, tôi còn đưa các làn điệu Then lên mạng xã hội để quảng bá, lan tỏa rộng hơn”.

Cũng bởi tình yêu và mong muốn bảo tồn di sản của cha ông, nghệ nhân Vi Thị Kim, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Hát Then, đàn Tính xã Trường Sơn đến với Then không chỉ để thỏa niềm say mê từ thuở nhỏ mà bà còn tích cực trao truyền vốn quý cho con cháu. Bà kể: “Từ nhỏ tôi đã được theo bà ngoại đi xem cúng giải hạn đầu xuân, cúng mụ cho trẻ sơ sinh nên Then đã ngấm vào máu thịt. Sau đó, do hoàn cảnh gia đình, tôi không có điều kiện thực hành Then cho mãi đến năm 2017, tình cờ được nghe lại những điệu Then qua điện thoại và thế là tôi tìm thầy để học, tìm cây để làm đàn. Lúc đó thấy nhà nước cũng rất quan tâm đến nghệ thuật Then nên tôi lại càng tích cực, vừa học vừa động viên con cháu, như cháu nội tôi giờ mới học lớp 1 nhưng rất yêu hát Then. Tôi mong các cấp, ngành từ tỉnh đến xã, tiếp tục quan tâm, tạo điều kiện và hỗ trợ việc truyền dạy Then cho lớp trẻ vì đó chính là những chủ nhân tương lai của di sản”.

Chính quyền quan tâm tiếp sức

Cùng với tình yêu và nỗ lực của cộng đồng, sự vào cuộc của chính quyền là yếu tố không thể thiếu. Theo ông Trương Quang Hải, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, những năm qua, được sự quan tâm chỉ đạo của Tỉnh ủy, UBND tỉnh và sự hướng dẫn của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, công tác sưu tầm, bảo tồn, phát huy Then, đàn tính trên địa bàn tỉnh có nhiều chuyển biến tích cực, nhiều câu lạc bộ được thành lập. Đội ngũ nghệ nhân tâm huyết truyền dạy cho thế hệ trẻ, di sản được lan tỏa rộng rãi trong đời sống.

Hiện toàn tỉnh có hàng chục câu lạc bộ, đội văn nghệ hát Then, đàn tính, thu hút hàng trăm người tham gia. Nhiều câu lạc bộ trở thành hạt nhân nòng cốt của văn hóa cơ sở, đạt thành tích cao tại các liên hoan, hội thi, hội diễn. Cùng với bảo tồn hình thức diễn xướng truyền thống, tỉnh còn thúc đẩy sáng tạo, phát triển Then mới song hành với Then cổ, đưa Then vào trường học, mở nhiều lớp truyền dạy hát Then; tổ chức các liên hoan, hỗ trợ nghệ nhân và tạo thêm nhiều không gian diễn xướng... Di sản hát Then còn được đưa vào trong các chương trình giao lưu văn hóa, tour du lịch cộng đồng, trở thành một trong những sản phẩm văn hoá, du lịch đặc sắc của các địa phương. Đặc biệt, trong bối cảnh chuyển đổi số, Then đang ngày càng lan tỏa trên không gian mạng xã hội qua Facebook, YouTube, TikTok. Điều này giúp mở rộng đối tượng tiếp cận, rút ngắn khoảng cách giữa di sản với công chúng, nhất là thế hệ trẻ.

Suốt 17 năm gắn bó truyền dạy hát Then ở các xã vùng cao của Bắc Ninh, Nghệ sĩ Nhân dân Triệu Thủy Tiên (quê Lạng Sơn) hiểu rõ hơn ai hết sức sống tiềm tàng của di sản này. Nghệ sĩ chia sẻ: “Cộng đồng Tày, Nùng với tiềm năng văn hóa dồi dào khi sinh sống và lập nghiệp tại Bắc Ninh đã mang theo vốn Then phong phú được kế thừa từ nhiều nơi. Ngày càng có nhiều người trẻ yêu Then và tìm tòi học hỏi để gìn giữ bản sắc dân tộc. Đó là tín hiệu vô cùng đáng mừng cho tương lai của di sản”.

Trong bối cảnh không gian diễn xướng truyền thống ngày càng thu hẹp, cùng với nguy cơ thất truyền các điệu Then cổ, trang phục, đạo cụ có lúc có nơi đang bị pha tạp; đội ngũ nghiên cứu, sáng tác còn mỏng, nguồn lực đầu tư, hỗ trợ nghệ nhân chưa tương xứng... Câu chuyện bảo tồn hát Then cũng đang đặt ra không ít thách thức, đòi hỏi sự quan tâm hơn nữa của các cấp chính quyền, ngành văn hóa, sự tận tâm của chính nghệ nhân và cộng đồng.

Thời gian tới, Ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch Bắc Ninh tiếp tục tham mưu chính sách hỗ trợ nghệ nhân, tạo không gian để các nghệ nhân truyền dạy, giao lưu, lan tỏa di sản; tích cực tổ chức truyền dạy hát Then, đàn tính trong trường học và các câu lạc bộ. Việc thành lập và duy trì hoạt động hiệu quả các câu lạc bộ hát Then, đàn tính tại các địa phương cũng chính là cách để khẳng định sức sống, vị thế và chỗ đứng mới của di sản hát Then trong đời sống hôm nay.

Bài, ảnh: Thanh Lâm