Cách đây 7 tháng, trong khi cải tạo ao nuôi cá, một người dân ở khu phố Công Hà (phường Hà Mãn, thị xã Thuận Thành nay là phường Song Liễu, tỉnh Bắc Ninh), tình cờ tìm thấy 2 con thuyền cổ.

Sau khi 2 con thuyền phát lộ, theo lời mời của nhóm khảo cổ, PGS.TS Nguyễn Quang Miên (Phòng Thí nghiệm Khảo cổ học - Viện Khảo cổ học) đã đến hiện trường để nghiên cứu.

Hình ảnh thuyền cổ phát lộ ở Bắc Ninh hồi tháng 3.

Ông lấy mẫu gỗ ở ván thuyền và thanh đà ghép dọc để tiến hành phân tích đồng vị phóng xạ Carbon-14 (C14) nhằm xác định niên đại của con thuyền.

Sau nhiều tháng chờ đợi, tại Hội thảo "Những phát hiện mới về khảo cổ học lần thứ 60 - năm 2025", PGS.TS Nguyễn Quang Miên công bố: "Bằng phương pháp C14, niên đại của thuyền cổ ở Bắc Ninh khoảng thế kỷ thứ 2, cách ngày nay gần 2.000 năm, tức giai đoạn Đông Sơn muộn".

Theo ông Miên, đây là kết quả do Viện Khảo cổ học thực hiện tại Việt Nam. Các mẫu gỗ gửi sang nước ngoài để phân tích C14 vẫn chưa có kết quả.

Ngoài ra, PGS.TS Nguyễn Quang Miên còn sử dụng kính hiển vi kỹ thuật số để quan sát cấu trúc vân gỗ. Đây là phương pháp giúp nhà nghiên cứu có dữ liệu về loại cây được người xưa sử dụng.

"Gỗ được dùng đóng thuyền thuộc loại cây thân gỗ kích thước lớn, thời gian sinh trưởng dài trong môi trường tự nhiên. Đây là cây tán lá rộng, thường xanh (xanh quanh năm, không rụng lá theo mùa), phổ biến ở vùng nhiệt đới", PGS.TS Nguyễn Quang Miên thông tin.

PGS.TS Nguyễn Quang Miên chỉ tay vào mô hình của con thuyền thời xưa.

Trước khi tiến hành phân tích C14, mẫu gỗ phải được ngâm trong nước cất, axit, kiềm để loại bỏ tạp chất, giữ lại thành phần gỗ tinh khiết. Tiếp đó, mẫu gỗ tiếp tục được ngâm kiềm, axit và nước cất thêm một lần nữa.

"Kết thúc công đoạn làm sạch, mẫu gỗ được sấy ở nhiệt độ 105 độ C giúp nước bay hơi hoàn toàn. Chúng tôi thực hiện loạt chuỗi phản ứng hóa học để thu được benzen (chất lỏng trong suốt, không màu) rồi hòa tan trong một số hóa chất để đo hoạt độ phóng xạ C-14", chuyên gia nói.

Liên quan đến mục đích sử dụng thuyền cổ tại Bắc Ninh của người xưa, TS Trần Thị Liên (Hội Khảo cổ học Việt Nam), gợi mở sự liên quan giữa con thuyền này với việc thực hiện các nghi lễ cầu mưa thuận gió hòa tại chùa Dâu.

TS Trần Thị Liên cho rằng, theo truyền thống của địa phương, đặc biệt vào thời nhà Lý, khi gặp hạn hán hoặc mưa lũ, nhà vua có thể về đây làm lễ cầu hoặc rước tượng về kinh thành.

Ngày nay, người dân ở đây vẫn tổ chức rước tượng Tứ Pháp để cầu mong mưa thuận gió hòa.

"Tôi cho rằng, thuyền cổ phát lộ ở Bắc Ninh khả năng liên quan đến thực hiện nghi lễ. Về kết cấu, phía trên thân thuyền có thể từng tồn tại sàn nối tạo thành mặt phẳng ước tính rộng khoảng 100m2 được dùng để làm nghi lễ, rước tượng trên sông...", TS Trần Thị Liên nêu ý kiến.

Tại Hội thảo, nhóm nghiên cứu thuyền cổ ở Bắc Ninh của Viện Khảo cổ học cũng đưa ra những đánh giá bước đầu. Hai thuyền được phát hiện có ý nghĩa quan trọng trong nghiên cứu kỹ thuật đóng thuyền cổ.

Theo nhóm nghiên cứu, đây là con thuyền 2 thân. Phần dấu tích phát lộ là 2 thân chìm dưới nước khi di chuyển, có chức năng như 2 phao đỡ toàn bộ cấu trúc bên trên. Hiện tại, cấu trúc phía trên không còn dấu vết.

Về điểm độc đáo của thuyền cổ ở Bắc Ninh, nhóm khai quật cho rằng, thuyền được đóng hoàn toàn bằng gỗ, không sử dụng đinh kim loại trong kết cấu và liên kết giữa các tấm ván.

Sau quá trình khai quật, đoàn nghiên cứu từng đưa ra 3 giả thuyết liên quan đến niên đại của thuyền cổ tại Bắc Ninh.

Cụ thể, ở giả thuyết thứ nhất, loại thuyền này có thể được đóng tại Việt Nam, tiếp nối kỹ thuật từ thời Đông Sơn. Giả thuyết này được đưa ra dựa trên việc so sánh phần đáy của hai thân với kết cấu thuyền độc mộc.

Ở giả thuyết thứ hai, nhóm nghiên cứu cho rằng, niên đại của thuyền có thể từ thế kỷ 11 đến thế kỷ 14 (đời nhà Trần).

Căn cứ vào cấu trúc và vật liệu không dùng đinh kim loại, nhóm đưa ra giả thuyết thứ ba là thuyền không phải được làm ở thời Lê và thời Nguyễn.

"Căn cứ vào các nguồn tài liệu, các nhà khoa học đánh giá đây là di tích thuyền có quy mô, cấu trúc và kỹ thuật là phức tạp và duy nhất phát hiện được cho đến ngày nay, không chỉ ở Việt Nam mà còn trên thế giới", bản đánh giá viết.

Bảo tồn thuyền cổ thế nào?

Liên quan đến bảo tồn thuyền cổ ở Bắc Ninh, các chuyên gia từng nêu quan điểm bảo tồn tại chỗ, xây dựng hệ thống bể hoặc cho 2 thuyền nằm dưới nước.

Chia sẻ với Dân trí cách đây không lâu, TS Nguyễn Việt - Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu tiền sử Đông Nam Á - cho rằng, bảo tồn thuyền cổ trong phòng thí nghiệm có quy trình phức tạp nhưng hoàn toàn làm được.

Hình ảnh trong một khoang thuyền cổ ở Bắc Ninh.

Với phương pháp này, chuyên gia sẽ tháo rời các tấm gỗ, đánh số thứ tự, trung hoà lưu huỳnh và ngâm trong các bể, thay nước 6 tháng một lần, tiêm polyethylene glycol - hoá chất từng được sử dụng để bảo quản tàu chiến Vasa ở Thuỵ Điển - thay thế nước bị kẹt bên trong gỗ để chống cong vênh, phơi khô từng tấm và mang ra trưng bày.

Trong trường hợp cơ quan chức năng muốn bảo tồn nguyên trạng tại chỗ, ông Việt cho rằng, có thể biến nơi tìm thấy 2 chiếc thuyền thành công viên hoặc bảo tàng ngoài trời.

"Chúng tôi có thể làm mái che và bể ngầm chống thấm để gỗ không tiếp xúc với nước và đất, kiểm soát độ pH, dùng vật liệu chống ẩm và nhiệt... Các chuyên gia bảo tồn tàu ở sông Rhine (Đức) sẵn sàng sang Việt Nam hỗ trợ", ông bày tỏ.

Hé lộ nhiều thông tin về đôi thuyền cổ kỹ thuật phức tạp ở tỉnh Bắc Ninh

Theo chuyên gia khảo cổ, đôi thuyền ở thị xã Thuận Thành (Bắc Ninh) nằm ở độ sâu 2 m, có cấu trúc, kỹ thuật phức tạp, niên đại từ khoảng thế kỷ 11-14 thời Lý, Trần.

 

Hai chiếc thuyền cổ phát hiện ở Bắc Ninh khả năng có từ thời Giao Chỉ

Tiến sĩ Phạm Văn Triệu, Phó Trưởng phòng Khảo cổ học lịch sử, thuộc Viện Khảo cổ học đánh giá 2 chiếc thuyền cổ ở Thuận Thành, Bắc Ninh khả năng có từ thời Giao Chỉ.