Bắc Ninh
"Ca sự tại đình" - Lề lối quan họ cổ
BẮC NINH - Quá trình tồn tại và phát triển, sinh hoạt văn hóa quan họ đã hình thành nhiều hình thức ca hát và mỗi hình thức lại có những quy định nghiêm ngặt. Trong đó, hát quan họ thờ hay còn gọi "Quan họ ca sự tại đình" là một trong 4 hình thức diễn xướng truyền thống gắn liền với nghi lễ, tín ngưỡng thờ thần và có những quy định lề lối chặt chẽ, công phu và nghiêm cẩn.
Phục dựng lề lối cổ truyền
Theo công trình nghiên cứu "Không gian văn hóa quan họ" của tác giả Lê Danh Khiêm, hát thờ là hình thức quan họ tham gia vào phần lễ trong ngày hội làng, diễn ra trong đình, đền vào dịp xuân thu nhị kỳ. Khác với các hình thức hát chúc, hát mừng, hát thờ tuân thủ nhiều quy tắc nghiêm ngặt: Từ cách đón bạn, cách hành lễ, cách mời nước mời trầu cho đến thứ tự ca, chọn giọng, chọn bài. Đặc biệt, không được dùng giọng lẻ, giọng vặt hay giọng giã bạn, mà chủ yếu sử dụng 5 giọng lề lối cơ bản, phổ biến nhất là giọng La rằng.
 |
|
Diễn xướng quan họ thờ diễn ra trong không gian đình, đền. |
"Quan họ ca sự tại đình" là nét đẹp độc đáo và đặc sắc trong văn hóa quan họ, thể hiện sự kết hợp giữa tín ngưỡng và diễn xướng nghệ thuật, giữa văn hóa ứng xử và đạo lý của người Kinh Bắc. Mới đây, chúng tôi có dịp tham dự nghi lễ diễn xướng quan họ thờ do Câu lạc bộ Quan họ làng Hoài Trung (xã Liên Bão) và một số nghệ nhân, liền anh, liền chị ở các làng quan họ gốc cùng tham gia phục dựng với đầy đủ lễ thức nghiêm cẩn.
Từ sáng sớm, các liền anh, liền chị quan họ Hoài Trung sửa soạn trang phục chỉnh tề ra tận đầu làng đón bạn. Đôi bên quan họ gặp nhau chào hỏi, thưa gửi rồi cùng rước lễ vào đình, xin phép ông Đám dâng lễ vật lên Thành hoàng. Trước bước "ca sự", liền chị quan họ bạn ngồi một bên, liền anh ngồi một bên thật tề chỉnh rồi mời bạn xơi trầu xơi nước với những câu thưa gửi lịch thiệp: "Hôm nay Tết đến, xuân về, làng chúng em mở hội, các liền chị sang chơi, trước là quan họ trọng việc thờ, sau nữa là cho anh em chúng em được học đòi đôi ba lối...". Điểm đặc biệt của diễn xướng "ca sự tại đình" là nguyên tắc "tiền khách hậu chủ". Nghĩa là, quan họ bạn luôn là người ca trước cho dù là liền anh hay liền chị và được quyền chọn giọng, sau đó bên chủ sẽ phải hát theo đúng giọng ấy. Đó là một quy định thể hiện sự tôn trọng, hiếu khách của người quan họ.
Ngày nay, những nghi lễ, hình thức diễn xướng quan họ truyền thống tuy không phổ biến như xưa, nhưng xuân thu nhị kỳ hay các dịp hội làng, đình đám, các anh hai, chị hai ở một số làng quan họ gốc nặng lòng với "nghề chơi" vẫn cố công phục dựng, duy trì những canh hát chay, hát mộc theo lề lối cổ.
Gìn giữ cốt cách người quan họ
Liền anh Dương Đức Thắng, Phó Chủ nhiệm Câu lạc bộ Quan họ Hoài Trung chia sẻ: "Dựa trên tư liệu sưu tầm từ cách đây 30 năm với khoảng 30 câu hát thờ, lần phục dựng này, chúng tôi mời đại diện một số nghệ nhân, liền anh, liền chị ở các làng quan họ gốc trong vùng cùng tham gia với mong muốn giữ gìn và tái hiện sự chuẩn mực nhất có thể. Năm 2017, Câu lạc bộ Quan họ Hoài Trung cũng đã từng tái hiện nghi lễ hát quan họ thờ để phục vụ việc ghi hình làm tư liệu của Viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam".
Phong tục, lề lối của "nghề chơi quan họ" là một hệ thống quy ước được kết tinh, trao truyền từ đời này qua đời khác. Nghệ nhân Nguyễn Văn Lương, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Quan họ làng Đông Yên (xã Tam Đa) tâm sự: “Các nghệ nhân xưa truyền rằng, trước khi học ca hát thì phải học làm người quan họ, phải học ăn, học nói, học gói, học mở. Từ việc đỡ ô, đỡ nón khi đón bạn; nâng cơi trầu mời bạn bằng hai tay; dáng ngồi, dáng đứng, ánh mắt, nụ cười… đều phải chỉn chu, chuẩn mực”.
Văn hóa quan họ gồm nhiều mặt hoạt động, không chỉ là những câu ca vang, rền, nền, nảy mà còn có những khuôn phép giao tiếp được quy định chặt chẽ trong từng cử chỉ, hành vi. Cũng chính vì vậy, những nghệ nhân gạo cội, mẫu mực trong "nghề chơi" luôn nhấn mạnh, giữ Quan họ không chỉ là giữ bài bản mà quan trọng hơn là giữ phong cách sống của người quan họ, giữ phẩm chất, hồn cốt làm nên bản sắc Bắc Ninh - Kinh Bắc.
Ý kiến bạn đọc (0)