Biến đổi khí hậu, thời tiết cực đoan

Biến đổi khí hậu toàn cầu đã không còn theo quy luật khiến mưa lũ xuất hiện bất thường, diễn biến phức tạp khó dự báo. Theo các chuyên gia khí tượng, cơn bão số 3 (Yagi) năm 2024 là một hiện tượng thời tiết hiếm gặp, với chu kỳ xuất hiện ước tính lên tới 70 năm. Nhiều nhà khoa học nhận định, phải hàng chục năm nữa mới có thể chứng kiến một cơn bão có cường độ tương đương. Tuy nhiên, chỉ chưa đầy một năm sau, một trận bão khác với sức gió mạnh hơn, phạm vi ảnh hưởng rộng hơn và mức độ nguy hiểm không kém Yagi đã đổ bộ vào đất liền, gây thiệt hại nặng nề về người, tài sản.

Mưa lũ gây xói lở đất tại thôn Nghẽo, xã Tuấn Đạo.

Dù địa bàn tỉnh Bắc Ninh chỉ chịu ảnh hưởng của hoàn lưu sau bão nhưng vẫn gánh chịu thiệt hại lớn. Người dân tại các xã vùng cao như Tuấn Đạo, Yên Định, Đại Sơn, An Lạc, Vân Sơn, Tây Yên Tử… đã rất lâu mới chứng kiến mưa lũ xảy ra tần suất dày như vậy. Sau trận lũ lịch sử năm 2008, phải đến tháng 9/2024, khi hoàn lưu bão Yagi đổ bộ, khu vực này mới hứng chịu một đợt mưa lũ lớn, chủ yếu gây ngập úng và gãy đổ cây trồng. Tưởng rằng thiên tai tạm lắng, nhưng chỉ trong ba tháng gần đây, các xã vùng cao lại liên tiếp gánh chịu bốn đợt lũ dữ, thiệt hại nặng về tài sản và môi trường.

Khảo sát thực tế sau trận mưa lớn vừa qua, phóng viên ghi nhận nhiều hiện tượng địa chất bất thường chưa từng xuất hiện trước đây. Tại xã Tuấn Đạo và Yên Định, những tảng đá khổng lồ, nặng hàng tấn vốn nằm yên trên đỉnh núi suốt hàng chục, hàng trăm năm, nay bất ngờ lăn xuống, đe dọa khu dân cư phía dưới. Một số tảng đá bị nước mưa đẩy khỏi vị trí ban đầu, tiềm ẩn nguy cơ sạt lở. Dọc các triền đồi và sườn núi, nhiều rãnh xói lở sâu hoắm hình thành, nơi dòng nước mưa đổ xuống như thác lũ, cuốn theo bùn đất, cây cối, vùi lấp đất sản xuất, tràn vào nhà cửa, khiến giao thông bị chia cắt cục bộ.

Đất, đá bị xô sạt nằm ngổn ngang trên các tuyến đường, lòng suối tại xã Tuấn Đạo.

Nằm trong vùng được cánh cung Đông Triều che chắn giúp Bắc Ninh phần nào giảm thiểu thiệt hại do mưa lũ nhưng những tác động gián tiếp vẫn để lại hậu quả nặng nề. Năm 2024, sau bão Yagi, nhiều diện tích rừng kinh tế trên địa bàn tỉnh hư hỏng. Người dân buộc phải chặt bỏ cây gãy đổ, thu dọn hiện trường chuẩn bị trồng lại rừng. Tuy nhiên, khi chưa kịp phục hồi sinh thái, trận lũ năm nay ập đến khiến đất rừng không kịp thấm nước, dòng chảy mặt tăng nhanh, lũ tràn về dữ dội hơn.

Nền móng nhà của một hộ dân ở thôn Thượng, xã Yên Định bị sạt lở, mất an toàn.

Ông Nguyễn Đăng Khoa, thôn Linh Phú, xã Tuấn Đạo chia sẻ: “Năm 2024, bão Yagi khiến hơn 3 ha keo bị đổ gãy, gia đình tôi phải thuê nhân công thu dọn, rồi cuốc hố trồng lại phần diện tích không thể tái sinh. Vậy mà, trận lũ trong tháng 8 vừa qua làm diện tích đất trồng bị xói lở, cây trôi, giờ phải mất bao công sức để khôi phục lại”. Còn bà Hoàng Thị Ngân, 58 tuổi, thôn Trại Răng, xã Yên Định cho biết: “Trước đây cũng có mưa lũ nhưng chỉ loáng qua là nước rút nhanh, cuộc sống trở lại bình thường. Nhưng mấy tháng nay, đất đá từ trên rừng đổ ào ào như thác, chỉ trong vài phút đã phá hủy đường, ruộng và vườn cây ăn quả của bà con. May mà gia đình tôi và bà con láng giềng kịp sơ tán sớm nên không thiệt hại về người”.

Rừng tự nhiên bị tàn phá, không đủ sức giữ nước, chống lũ

Không chỉ do biến đổi khí hậu toàn cầu, nhiều trận lũ lụt và sạt lở đất nghiêm trọng ở vùng cao hiện nay còn bắt nguồn từ chính những hoạt động của con người. Tại xã Tuấn Đạo, gia đình ông Đỗ Văn Bảy, thôn Tuấn An vừa trải qua một trận sạt lở đất khiến ông không khỏi lo lắng cho cuộc sống vốn yên bình nơi bản làng.

Gia đình ông Đỗ Văn Bảy, thôn Tuấn An bị thiệt hại nặng sau mưa bão.

Trước đây, khu vực này được bao phủ bởi rừng nguyên sinh với những cây gỗ lớn vững chãi, đóng vai trò như tấm áo xanh che chở cho dân bản. Người dân sống dưới chân núi, phía trên là cánh rừng già, có thể vào rừng mưu sinh bằng rau rừng, măng tre, lâm sản ngoài gỗ. Nhờ đó, suốt hàng chục năm qua, gia đình ông Bảy cùng bà con yên tâm dựng nhà, làm ăn ổn định. Thế nhưng mọi thứ đã thay đổi. Chỉ tay về dãy núi phía xa sau nhà, ông Bảy nói: “Kia là rừng phòng hộ, xung quanh là rừng kinh tế. Hai trận mưa vừa qua, đất đá từ đỉnh núi đã trôi xuống, vùi lấp đất vườn của gia đình, rất may cả nhà vẫn an toàn”. Nhìn theo hướng ông chỉ, phóng viên ghi nhận rừng phòng hộ chỉ còn là một chấm nhỏ giữa bạt ngàn rừng trồng keo, bạch đàn. Ranh giới giữa hai loại rừng là một rãnh lớn, nước vẫn chảy xối xả xuống chân núi. Nếu mưa tiếp diễn, nguy cơ quả núi tiếp tục bị sạt là khó tránh khỏi, đe dọa trực tiếp đến tính mạng người dân.

Diện tích rừng tự nhiên ngày càng nghèo kiệt, thảm thực vật thưa thớt, không đủ khả năng giữ nước, chống lũ. Ảnh chụp tại xã Tuấn Đạo.

Theo ông Trương Công Quận, Phó trưởng thôn Tuấn An, ở đây vẫn còn một số diện tích rừng tự nhiên nhưng đều là rừng nghèo kiệt, thảm thực vật thưa thớt, không đủ khả năng giữ nước, chống lũ. Trò chuyện với người dân trồng rừng kinh tế vùng cao, không ít người thừa nhận rằng vì mưu sinh đã phát vén rừng tự nhiên để trồng keo, bạch đàn - những loại cây có chu kỳ khai thác ngắn, giá trị kinh tế cao nhưng hệ rễ yếu, độ che phủ thấp. Các nhà khoa học cảnh báo, rừng kinh tế với lớp phủ thực vật suy giảm, cộng thêm việc miền xuôi bê tông hóa ngày càng nhiều khiến khả năng điều tiết nước giảm mạnh. Khi mưa lớn xảy ra, nước từ vùng núi đổ về nhanh và mạnh, gây ra lũ quét, lũ ống và ngập úng diện rộng.

Địa hình cao, vậy mà miền núi lại xảy ra… ngập lụt - một nghịch lý đau lòng. Những điểm sạt lở hiện nay chính là hệ quả của việc lớp phủ rừng và thảm thực vật bị suy giảm trong nhiều năm qua. Khi rừng không còn là tấm áo xanh bảo vệ đồi núi, đất bị phơi trần, nước mưa không thể thấm vào đất mà tràn bề mặt sẽ kéo theo đất đá, gây sạt trượt, đe dọa đến tính mạng và tài sản của người dân.

Bạt đồi, xẻ núi làm mất cân bằng sinh thái

Rừng phòng hộ, rừng đầu nguồn bị tàn phá trong một thời gian dài. Sau đó, việc phát triển rừng chỉ chú trọng đến lợi ích kinh tế mà ít quan tâm tới vai trò sinh thái khiến thiên tai ngày càng trở nên cực đoan, khốc liệt hơn.

Một nguyên nhân nữa khiến lũ lụt gia tăng, gây hại nặng là do hoạt động san đồi, xẻ núi quá mức mà không có biện pháp phục hồi bền vững. Dọc theo tuyến đường tỉnh 293 đoạn qua các xã Nghĩa Phương, Tây Yên Tử hay quốc lộ 31 qua xã Lục Nam, dễ dàng nhận thấy hai bên là những quả đồi bị xẻ nham nhở, trơ trọi như những vết thương chưa lành trên thân thể của núi rừng. Nhiều quả đồi từng xanh mướt cây cối nay bị san phẳng, núi bị khoét sâu lấy đất phục vụ san lấp mặt bằng. Những vết cắt thô bạo ấy không chỉ làm biến dạng cảnh quan mà còn để lại những mảng địa hình mất cân bằng, tiềm ẩn nguy cơ sạt lở nghiêm trọng mỗi khi mưa lớn.

Công ty trách nhiệm hữu hạn Xây dựng và Thương mại Lục Giang Sơn khai thác đất san lấp mặt bằng trái phép tại mỏ thuộc phường Chũ.

Theo quy định, hoạt động khai thác khoáng sản phải tuân thủ quy trình kỹ thuật nghiêm ngặt như cắt tầng, hoàn trả mặt bằng, trồng rừng thay thế… nhằm bảo đảm an toàn địa chất và phục hồi môi trường. Thế nhưng vì lợi nhuận, không ít đơn vị phớt lờ các quy định này, bỏ qua bước kỹ thuật, để lại những dãy núi bị “hẫng chân”, dựng đứng không điểm tựa, như những chiếc bẫy treo lơ lửng, nguy hiểm cho cả cộng đồng dân cư.

Còn nhớ năm 2023, tại xã Lệ Viễn (nay là xã An Lạc), một doanh nghiệp dù chưa được cấp phép vẫn ngang nhiên bạt cả quả đồi để xây dựng xưởng chế biến gỗ. Tại khu vực mỏ đất san lấp mặt bằng Bồ Lầy, tổ dân phố Phú Bòng, phường Phượng Sơn, Công ty trách nhiệm hữu hạn Xây dựng và Thương mại Lục Giang Sơn được cấp phép khai thác nhưng đã đào sâu vượt ranh giới, hình thành các thùng vũng nguy hiểm. Cơ quan Cảnh sát điều tra Công an tỉnh đã khởi tố vụ án hình sự, khởi tố bị can Nguyễn Đình Văn, Giám đốc Công ty về tội vi phạm quy định trong khai thác tài nguyên.

Tình trạng tương tự cũng xảy ra tại xã Lục Ngạn, nơi Công ty trách nhiệm hữu hạn Khai thác khoáng sản Hải Nam thác đất vượt ranh giới được cấp phép. Quả đồi được giao bị bóc gần hết đất, lấn sang phần đồi chưa được phép khai thác, để lại những ghềnh đá chênh vênh, mất ổn định. Theo điều tra, Công ty này đã khai thác trái phép gần 91.000 m³ đất san lấp mặt bằng, trị giá khoảng 2,3 tỷ đồng. Giám đốc Công ty là ông Đào Văn Quang đã bị khởi tố hình sự.

Theo thống kê chưa đầy đủ, từ đầu năm 2024 đến tháng 8 năm nay, toàn tỉnh đã phát hiện và xử lý hàng chục tổ chức, cá nhân vi phạm trong hoạt động khai thác đất, cát, sỏi trái phép. Những con số này không chỉ phản ánh sự buông lỏng quản lý mà còn cho thấy mức độ báo động của tình trạng xâm hại tài nguyên.

Cùng với biến đổi khí hậu, các hoạt động phá rừng, xẻ núi để làm giao thông, khai thác khoáng sản đã làm suy yếu địa chất, giảm khả năng chống chịu trước thiên tai. Khi lớp phủ thực vật bị bóc trần, đất không còn khả năng giữ nước, dòng chảy mặt tăng nhanh, lũ quét, sạt lở trở thành hiểm họa thường trực. Người dân vùng cao giờ đây sống trong tâm trạng bất an. Mỗi khi dự báo thời tiết báo có mưa lớn là mỗi người dân trên các xã miền núi, vùng cao lại phấp phỏng lo ngại không biết quả đồi sau nhà có đứng vững, con đường ngầm tràn có bị chia cắt, cây cầu tạm có trụ vững được không. Những câu hỏi ấy cứ lặp đi lặp lại mỗi mùa mưa bão, như lời nhắc nhở về sự mong manh của cuộc sống nơi thượng nguồn.

Một số cây trồng của người dân xã Yên Định bị héo, chết sau mưa lũ.

Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Huy, chuyên gia về biến đổi khí hậu và quản lý rủi ro thiên tai tại Việt Nam khẳng định: Mưa lũ là hiện tượng tự nhiên nhưng dưới tác động của biến đổi khí hậu và những hành vi tàn phá môi trường của con người, quy luật thời tiết truyền thống đang bị đảo lộn nghiêm trọng. Các trận mưa cực đoan xuất hiện với cường độ lớn, tần suất dày đặc; hiện tượng nóng lên toàn cầu làm rối loạn khí quyển, đới gió mùa, gây ra mưa dồn dập, ngập lụt trái mùa trên diện rộng. Đây không còn là cảnh báo xa vời mà đã trở thành thách thức hiện hữu.

Biến đổi khí hậu gây ra những tổn thất to lớn về người và tài sản, phá hủy hạ tầng kinh tế, văn hóa, xã hội, đồng thời kìm hãm sự phát triển bền vững. Vì vậy, hành động ứng phó với biến đổi khí hậu ngay lúc này là yêu cầu cấp bách. Bởi nếu chậm trễ trong kiểm soát và phục hồi sinh thái, những hậu quả khôn lường sẽ tiếp tục tái diễn, đe dọa sự an toàn và bình yên của nhân dân.

Hạ tầng giao thông tại thôn Trại Răng, xã Yên Định bị thiệt hại do mưa lũ, xói lở.

Các nhà khoa học tại Trường Đại học Nông - Lâm Bắc Giang cũng bày tỏ quan điểm đã đến lúc cấp ủy, chính quyền các cấp cần phải thay đổi chiến lược phát triển lâm nghiệp, coi rừng không chỉ là nguồn khai thác, mang lại giá trị kinh tế mà còn là “lá chắn sinh tồn” của cộng đồng; đồng thời khẩn trương triển khai đồng bộ, quyết liệt các giải pháp phòng ngừa, ứng phó và giảm nhẹ thiên tai một cách hiệu quả, bền vững.

Đừng để "nổi gió mới lo chằng mái" - Bài 2: Bão lũ đi qua, tình người ở lại

BẮC NINH - Bão lũ đi qua, cấp ủy, chính quyền địa phương và cơ quan chức năng đã nhanh chóng triển khai hàng loạt biện pháp khôi phục sản xuất và ổn định đời sống Nhân dân. Những con đường ngập bùn, sạt lở, những ngôi nhà tốc mái, xứ đồng tan hoang… dần được hồi sinh nhờ sự vào cuộc quyết liệt, đồng bộ và tình đoàn kết toàn dân. Chính sự đồng lòng, sẻ chia và quyết tâm vượt qua hoạn nạn đã thắt chặt tình người, thắp lên ngọn lửa ấm áp sau bão giông.

Chủ tịch UBND tỉnh Bắc Ninh khen thưởng hai chiến sĩ dân quân dũng cảm cứu người trong mưa lũ

BẮC NINH - Chủ tịch UBND tỉnh Bắc Ninh Vương Quốc Tuấn vừa quyết định tặng Bằng khen cho hai chiến sĩ dân quân là Nguyễn Văn Tuyển và Trần Văn Giang ở thôn Linh Phú, xã Tuấn Đạo do đã dũng cảm cứu người trong đợt mưa lũ vừa qua.

Bắc Ninh: Nhiều khu vực ở vùng cao bị chia cắt do mưa lũ

BẮC NINH  - Do ảnh hưởng của hoàn lưu bão số 5, từ chiều tối 25/8 đến sáng nay (26/8), trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh có mưa; nhiều xã vùng cao có mưa to gây ngập lụt, chia cắt cục bộ.

Bắc Ninh: Tập trung khắc phục hậu quả thiên tai, ổn định đời sống Nhân dân

BẮC NINH - Trước ảnh hưởng của mưa lũ sau bão số 5, trong ngày 26/8, các địa phương tập trung lực lượng, phương tiện khắc phục các sự cố sạt lở đất, đá; thăm hỏi tình hình đời sống, chia sẻ khó khăn với người dân vùng lũ.