Nhà thơ Hoàng Cầm bên sông Đuống.

Âm hưởng chủ đạo trong toàn bộ thi phẩm Hoàng Cầm bắt nguồn từ yếu tố nữ tính. Chẳng hiểu có phải ông thừa hưởng từ người mẹ (vốn là liền chị quan họ) hoặc sự kết nối giữa cha và mẹ muộn mằn trong sự ra đời của ông, hay mối tình thời thơ dại với một người chị... tạo nên sự khắc khoải nuối tiếc trong thơ ông dai dẳng như một tiền kiếp định mệnh. Hoặc để dịu lòng những ngày tháng cam go của ngộ nhận lầm lẫn, mà ông đắm vào hoài niệm một không gian đằm thắm quê hương, một thời gian đằng đẵng yêu thương? Phải chăng là thế, khi xứ Kinh Bắc hiện ra an ủi ông, nâng đỡ ông với tất cả chiều kích của hội hè đình đám, chùa chiền, lăng tẩm với "Sương Cầu Lim", "Khói Yên Thế", với "Trai đời Trần", "Gái Hậu Lê", "Nước sông Thương".... và biến dạng từ vô thức tiềm thức của ảo mê trong "Lá diêu bông", "Cầu bà Sấm", "Bến cô Mưa", "Cỏ Bồng Thi". Cảnh sắc thực và mộng xoắn xuýt hoà trộn được nhuận sắc dưới ánh sáng kỳ ảo như những bức tranh siêu thực mà hồn vía câu chữ đầy ắp sắc thái biểu cảm.

Cúi lạy mẹ con trở về Kinh Bắc - Hoàng Cầm mãi vào tuổi bảy mươi mới có dịp trở lại vùng đất xưa khi đoàn chúng tôi thực hiện một bộ phim về ông. Trường đoạn đầu tiên vẫn là những cảnh quay về sông Đuống “xanh xanh bãi mía bờ dâu”, về cái làng Lạc Thổ, quê cha của nhà thơ nằm yên tĩnh cạnh phố Hồ phủ Thuận. Lại nhớ cái đêm nằm cạnh ông - trên quê ông mà không sao ngủ được. Hoàng Cầm lay tôi trở dậy tâm sự, mắt ông đắm vào xa xăm. “Tôi ngờ rằng có lẽ Bên kia sông Đuống chỉ sống được chừng 50 năm nữa vì giá trị lịch sử của nó”. Cũng thật bất ngờ khi ông tự thú như vậy. Tôi hỏi ông: “Sao lại thế nhỉ? Khái niệm quê hương bao giờ cũng bền chặt lắm cơ mà!”. Ông bảo: ''Quê hương trong bài thơ này gắn bó với những người đi chiến đấu bảo vệ nó, thời thế đã thay đổi, nếu giáo dục không sâu sắc toàn diện thì... “Hoàng Cầm ngừng lời, và tôi cũng không hỏi thêm ông nhưng vẫn thầm lặng tin rằng: Khi mỗi con người Việt Nam còn có một quê hương để nhớ thì bài thơ "Bên kia sông Đuống" vẫn còn là ngọn lửa cháy sáng trong tâm trí mỗi người. Im lặng hồi lâu, ông tiếp lời: “Tôi tâm đắc "Lá diêu bông" hơn. Hạnh phúc là điều khó thực hiện cho đời sống mỗi con người nhưng có khi trong mất mát lại có cái được đấy, nó buộc ta phải trân trọng gìn giữ, không để tuột mất. Có khi phải đánh đổi cả một đời”. Ngoài kia sông Đuống vẫn chảy, sóng dào dạt vỗ vào chân đê. Mùa này là mùa nước lặng cơ mà. Chắc là gió thổi nhiều, nhất là bên hữu ngạn sông. Và cái "Lá diêu bông" chập chờn trong giấc ngủ, ảo giác này còn day dứt tôi mãi khi nghĩ về sự nổi nênh của phận người, kiếp người.

Lại nhớ, tôi và đoàn làm phim cùng Hoàng Cầm về Viêm Xá - Yên Phong - Bắc Ninh ở trung tâm vùng quan họ, có con sông Ngũ Huyện chảy vòng nối với sông Cầu soi bóng núi Kim Sơn tạo nên thế đất vừa sơn thủy hữu tình vừa êm đềm trù mật: Viêm Xá thủy tổ làng ta/ Những lời ca xướng Vua Bà sinh ra/ Xưa nay nam nữ trẻ già/Ai mà ca được chắc là hiển vinh. Tôi được sinh ra bên Thượng Đồng (Lẫm) ven sông Cầu cách Viêm Xá không xa, gần nửa đời người mới trở lại vùng quê quan họ mà mình yêu quý và ngưỡng mộ từ lâu. Do vậy, tôi cũng rất cảm thông với Hoàng Cầm khi thấy ông thành kính thắp hương lên các ban thờ chùa Viêm Xá, đền Cùng, giếng Tiên, đền Vua Bà, đình Diềm - một quần thể di tích thuần Việt... quanh vùng. Ông ân cần thăm hỏi bà con một nắng hai sương “nuôi” câu hát, canh hát quan họ vững bền qua năm tháng.

Yếu tố nữ tính trong thơ Hoàng Cầm (mà ông tự nhận là theo dòng mẫu hệ) chi phối ông cả trong tâm thức lẫn trong hệ lụy đời sống. Những hình ảnh mẹ - chị - em với: Ta ru em/ lớn lên em đừng tìm mẹ phía cơn mưa... Em mười hai tuổi tìm theo chị/ qua cầu bà Sấm, bến cô Mưa... ngày chị bảo em quên / em tơ tưởng sao bắt em đừng nhớ... Em đừng lớn nữa chị đừng đi... đậm chất dân gian trong vùng nhớ của Hoàng Cầm. Nhà thơ vùng vẫy trong mê giác, ông có khả năng đồng nhất cõi thực - cõi ảo mà ông nguyện đi đến cùng và đó là nghệ thuật. Cho nên, trong đời sống thường ngày ông cứ... ngơ ngác. Kiếp thi sĩ là vậy! Hoàng Cầm tự biết và chấp nhận "nghiệp chướng" rồi để lại cho đời một sự nghiệp thơ đậm chất Kinh Bắc.

Nguyễn Thanh Kim