Phía trước chùa.

Theo nguồn di sản Hán - Nôm còn lưu giữ tại di tích cho biết, chùa Yên Tập Cao có lịch sử lâu đời, được tu bổ, tôn tạo vào thời Nguyễn (thế kỷ XIX). Trước kia, chùa tọa lạc sát bờ sông Cầu (Như Nguyệt), có bình đồ kiến trúc theo lối chữ đinh gồm tòa tiền đường ba gian, hai chái, bốn mái với bốn đao cong. Tường bằng gạch, bắt mạch, để mộc. Mái lợp ngói vẩy rồng. Cửa chùa làm bằng gỗ lim, theo kiểu cửa thượng song hạ bản. Nền đất kết hợp với hợp chất vôi, cát mịn. 

Bên trong các cấu kiện kiến trúc đều được làm bằng gỗ lim và gỗ tứ thiết chắc khỏe, chạm khắc cầu kỳ. Đặc biệt, tòa thượng điện có nhiều pho tượng bằng đất được tạo tác công phu, nhiều di vật, cổ vật có giá trị. Do thời gian và chiến tranh tàn phá, chùa Yên Tập Cao xưa đã bị phá hủy, chỉ còn lại nền móng và một số di vật, cổ vật.

Năm 2011, các cụ cao niên và nhân dân địa phương đã hưng công tiền của xây dựng lại chùa trên khu đất mới cách vị trí chùa cũ khoảng 500m về phía Tây Bắc. 

Hiện nay, chùa có bình đồ kiến trúc theo kiểu chữ đinh gồm tòa tiền đường năm gian nối với tòa thượng điện ba gian. Tường xây bằng gạch, ngoài phủ vữa; mái lợp ngói mũi; bờ nóc xây gạch phủ vữa, quét ve vàng. Chính giữa bờ nóc đắp biển đề từ bằng chữ Hán “Cao Sơn tự”. Bờ dải được xây giật cấp kiểu tam sơn để nối với cột đồng trụ ở hai bên. 

Trên đỉnh cột đồng trụ có đắp trang trí hình quả dành cách điệu, thân ghi chữ Hán nội dung ca ngợi cảnh đẹp của di tích. Phía trước tạo hai cửa sổ theo kiểu hình chữ Thọ cách điệu. Các cấu kiện kiến trúc đều được làm bằng gỗ lim bền chắc, kết cấu theo kiểu thức kẻ truyền, trụ giá chiêng truyền thống. 

Chùa Yên Tập Cao hiện còn bảo lưu nhiều tài liệu, hiện vật quý như: Hệ thống tượng Phật (17 pho), trong đó có pho tượng Mẫu, Tòa Cửu Long, Thích Ca sơ sinh và ba pho Tam Thế Phật có niên đại thời Nguyễn (thế kỷ XIX), hương gốm Phù Lãng thế kỷ XIX, đĩa men rạn vẽ lam đế cao thời Lê (thế kỷ XV), chân tảng…có giá trị nghiên cứu về lịch sử - văn hoá, thẩm mỹ, khoa học.

Chùa Yên Tập Cao là trung tâm sinh hoạt văn hoá, tôn giáo của nhân dân địa phương. Hằng năm, lễ hội truyền thống được dân làng tổ chức vào ngày 15 tháng Giêng gồm nghi lễ dâng hương cúng Phật và các trò chơi dân gian: Kéo co, vật, chọi gà, cờ tướng…

Với giá trị lớn về mặt lịch sử, văn hóa, chùa Yên Tập Cao được UBND tỉnh xếp hạng Di tích lịch sử - văn hóa năm 2012.

Quốc Hưng